تێڕوانینێکی گشتی بۆ سیستەمی حوکمڕانی لە عیڕاق

مێژووی حوکمڕانی لە عیڕاق کۆن و ئاڵۆزە. دەکرێت شێواز و جۆرە جیاوازەکانی حوکمڕانی بناسینەوە ئەو دەمەی سەیری گۆڕانکاری و گەشەسەندنی شارستانیی وڵات دەکەین، لە دەسەڵاتی پاشایەتیی لە شار-ویلایەتەکانی میزۆپۆتامیا، تا دەگاتە تیۆکراسی (حوکمەتی ئایینی) خەلافەتی عەباسی، مەمالیکەکانی عوسمانی لە عیڕاق و دواتریش لە ژێر دەسەڵاتی داگیرکاری بەریتانیا. ئەمڕۆ عیڕاق سیستەمێکی فرە حزبیی هەیە و دەسەڵاتی جێبەجێکردن بە دەست سەرۆکوەزیرانی ئەنجومەنی وەزیران و سەرۆکی عیڕاقەوەیە، لە کاتێکدا دەسەڵاتی یاسادانان لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەران و ئەنجومەنی فیدراسیۆنەوە پارێزراوە. بەپێی دەستووری عیڕاق، عیڕاق کۆمارێکی ئیسلامی، دیموکراسی و پەرلەمانی فیدراڵییە. دابەشکراوە بەسەر لقەکانی دەسەڵاتی جێبەجێکردن، یاسادانان و دادوەریدا، لەگەڵ کۆمیسیۆنی سەربەخۆی زیاتر. 

زۆرینەی تایفە جیاوازەکان و گرووپە نەژادی و ئاینییەکانی وڵات ڕەزامەندییان لەم هەڵبژاردنانەدا نیشانداوە و ڕێککەوتوون لەسەر نوێنەرایەتیکردن لە ڕێگەی کەناڵە سیاسییە فەرمییەکانی عیڕاقەوە. دوای هەڵبژاردنەکان، ئەنجومەنی نوێنەران سەرۆکێک هەڵدەبژێرێت کە تا ڕادەیەکی زۆر ڕۆڵی ڕێوڕەسمییە. سەرۆک کۆمار بە فەرمی سەرۆک وەزیرانێک دەستنیشان دەکات کە لەلایەن گەورەترین کوتلەی پەرلەمانەوە پاڵێوراوە. ئەرکی سەرۆکوەزیرانە کە حکومەت پێکبهێنێت. خولی پەرلەمان چوار ساڵە و سەرۆکوەزیرانیش سنووردارە بۆ دوو خولی سەرۆکایەتی. دەسەڵاتی جێبەجێکردن بە سەرۆکوەزیران دەدرێت، کە دواتر ئەنجومەنی وەزیران – کابینەی عیڕاق – دەستنیشان دەکات.

بە گواستنەوە لە چوارچێوەی جێبەجێکارییەوە بۆ ناوەڕۆکی دەستووری عیڕاقیەوە، دەستووری عیڕاق ئازادی پێکهێنان و چوونە پاڵ حزبە سیاسییەکان دەپارێزێت – جگە لە پارتی بەعس پێش ساڵی ٢٠٠٣.

  ئەمەش لە یاسایەکی ساڵی ٢٠١٦دا دووپاتکرایەوە کە قەدەغەی خۆپیشاندانی ناڕەزایی بەعسییەکان و برەودان بە بیرۆکە و ئایدۆلۆژیای بەعسی درێژکردەوە. یاساکە بە شێوەیەکی گشتی پشتیوانیئاشکرا بۆ ڕەگەزپەرستی، تیرۆر، تایفەگەری و هەر بیرۆکەیەکی تر کە دژی دیموکراسی لیبڕاڵی بێت بە نا یاسایی دەبینێت.

تا ڕادەیەکی زۆر، سەرکەوتنی عیڕاق لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنێکی ئازاد و دادپەروەرانە، ، ئەنجامی کارەکانی کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان (IHEC) و لە کوردستانیش کۆمیسیۆنی باڵای هەڵبژاردن و ڕاپرسی کوردستان بووە(IHERC) . کۆمیسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان، پشتیوانییەکی بەرفراوانی نێودەوڵەتی بۆ خۆی ڕاکێشاوە و پێدەچێت پشتیوانییەکی تاڕادەیەک بەهێزی ناوخۆییشی هەبێت.

لە ساڵی ٢٠٠٥ەوە عیڕاق هەڵبژاردنێکی تاڕادەیەک ڕێکوپێک و دادپەروەرانەی ئەنجامداوە. هەڵبژاردنی نیشتمانی و ناوخۆیی ئەنجام دراوە لە سەرەتای بە فەرمی کردنی دەستووری عیڕاق لە ئۆکتۆبەری ٢٠٠٥. لەم دواییانەدا، لە مانگی کانوونی دووەمی ٢٠٢٣، لە دوای دە ساڵ عیڕاق یەکەم هەڵبژاردنی ناوخۆیی ئەنجامدا. نزیکەی ٦.٦ ملیۆن دەنگدەر دەنگیان داوە، لە کۆی دانیشتوانی دەنگدەر کە ١٦.١ ملیۆن کەسە. هەڵبژاردنەکان گرنگییەکی تایبەتییان هەبوو بە لەبەرچاوگرتنی کاریگەرییان لەسەر شێوازەکانی حوکمڕانی لە پازدە پارێزگای عیڕاق، بەرپرسانی هەڵبژێردراوی ناوخۆیی دەسەڵاتی دانانی پارێزگار و دانانی بودجە و دابینکردنی بودجەی ژێرخانی ناوخۆیییان هەیە. دەسەڵاتی کارگێڕی و سەربەخۆیی ئەنجومەنی پارێزگاکان ڕەنگدانەوەی بڕیاری عیڕاقە بۆ نامەرکەزی دەسەڵات و پێدانی کاریگەرییەکی دارایی و یاسایی بەرچاو بە ئەنجومەنی پارێزگاکان.

هەرێمی کوردستانی عێراق

ئێستا ڕوو لە هەرێمی کوردستانی عیڕاق(KRI)  بکەین ، دەستووری عیڕاق حوکمڕانی ئۆتۆنۆمی بە حکومەتی هەرێمی کوردستان (KRG) بەخشیوە، کە تاکە هەرێمە ئۆتۆنۆمی پێدراوە. لەژێر ڕۆشنایی ئەم پێگەیە حکومەتی هەرێمی کوردستان دەسەڵاتی جێبەجێکردن، یاسادانان و دادوەری خۆی هەیە. بەپێی دەستوور، حکومەتی هەرێمی کوردستان کۆنترۆڵی خزمەتگوزاری تەندروستی، پەروەردە، پۆلیس و ئاسایشی هەرێم، سامانە سروشتییەکان، نیشتەجێبوون، بازرگانی و ژێرخان...هتد دەکات. بۆ دابینکردنی بودجەی خزمەتگوزارییە گشتییەکان، پشکێک لە داهات و سەرچاوە نیشتمانییەکان بۆ هەرێم تەرخان کراوە، کە بە پێی قەبارەی ڕێژەیی و ژمارەی دانیشتوانەکەی حیسابی بۆ دەکرێت، هەروەها ڕێی پێدراوە هێزەکانی ئاسایشی ناوخۆیی تایبەت بە خۆی هەبێت.

جیا لە پەرلەمانی عیڕاق، پەرلەمانی کوردستان هەموو چوار ساڵ جارێک هەڵبژاردن ئەنجام دەدات ١١١ ئەندامی پەرلەمان لە ڕێگەی دەنگدانی گشتییەوە کاندید دەکات. لە ئێستادا ٣٤ کورسی بۆ ژنان تەرخانکراوە و ١١ کورسیش نوێنەرایەتی کەمینەی مەسیحییەکان و تورکمان و ئەرمەنییەکان دەکەن. پەرلەمان پشکی لە سەدا ٣٠ی کورسییەکانی بۆ ژنان داناوە. لە شوباتی ٢٠٢٤، دادگای باڵای فیدراڵی عیڕاق ١١ کورسی تایبەت بە گرووپە کەمینەکان هەڵوەشاندەوە، بەمەش کورسییەکانی پەرلەمانی بۆ ١٠٠ کورسی کەمکردەوە. سەرەڕای ئەوەش، بڕیارەکەی دادگای باڵای فیدراڵی عیڕاق دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی هەڵبژاردنە کوردییەکانی بە کۆمسیۆنی باڵای سەربەخۆی هەڵبژاردنەکان (IHEC) بەخشی، نەک کۆمسیۆنی پێشووی هەڵبژاردنەکانی هەرێمی کوردستان.

چاوەڕوان دەکرێت حوکمەتی هەرێمی کوردستان هەڵبژاردنی پەرلەمانیی لە حوزەیرانی ٢٠٢٤دا ئەنجام بدات، ئەو هەڵبژاردنە ماوەیەکی زۆرە بەهۆی ناکۆکییە سیاسییە ناوخۆییەکان و چەقبەستوویی پەرلەمان دواخراوە، لە کاتێکدا دوایین هەڵبژاردن لە ئەیلولی ٢٠١٨ ئەنجامدراوە.

مێژووی مۆدێرنی هەڵبژاردنە دیموکراسیەکانی عیڕاق نیشاندانی شەرعیەتی هەڵبژاردن و دەنگی دیموکراسیییە تەنانەت لە ژێر هەلومەرجی ئابووری، کۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر سەختیشدا. زۆر گرنگە عیڕاق و هەرێمی کوردستان بەردەوام بن لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنی ئاسایی و پاراستنی سەربەخۆیی دەستەکانی هەڵبژاردن، بۆ دڵنیابوون لەوەی هەڵبژاردنەکان ئازاد و دادپەروەرانەن. ئەمەش دەنگی هاوڵاتیانی عیڕاق مسۆگەر دەکات و یارمەتیدەر دەبێت لە داڕشتنی سیاسەتێکی پابەند و چالاک.

ئەم ناوەڕۆکە بەگوێرەی مۆڵەتی پرۆشەی داهێنانکارانە ڕێپێدراوە  CC BY-NC 4.0.