تێڕوانین لەسەر کوردستانی عێراق (٢٠٠٣ - ٢٠٢٣)

لە کۆتایی دەستێوەردانی ئەمریکا لە ساڵی ٢٠٠٣، کوردەکان لە باکووری عێراق توانیبوویان حکومەتێکی هەرێمیی دروست بکەن: حکومەتی هەرێمی کوردستان کە لە پارێزگاکانی دهۆک، هەولێر و سلێمانی پێکهاتبوو و هەولێر پایتەختی بوو.   ئەم قەوارەیە بە دەوڵەتی نوێی عێراقی فیدراڵ بەستراوە، کە بە دەستووری ساڵی ٢٠٠٥ دامەزرابوو.  دوای نزیکەی سەدەیەک خەبات و تێکۆشان، دواجار کوردەکان سەرکەوتوو بوون لە بەدەستهێنانی پێگەیەکی ئۆتۆنۆمی.   بەڵام یەک ناکۆکی لە نێوان بەغدا و هەولێر مایەوە، هێڵە سنوورییەکان و نەوت.   لە دەستووردا هاتووە، 'نەوت و گاز موڵکی هەموو خەڵکی عێراقە و حکومەتی فیدراڵی بەڕێوبردنی نەوت و گازی دەرهێنراو لە کێڵگەکانی دەگرێتە ئەستۆ، بەمەرجێک داهاتەکانی بەڕێژەی دانیشتوان دابەش بکات'. (بڕگەی مادەی ١١١ و ١١٢).   بە پشتبەستن بە ژمارەی ئەو دانیشتوانەی لە هەرێمی کوردستانی سەبەخۆدا دەژین، حکومەتی هەرێم٪١٧ی کۆی داهاتی نەوتی عێراق وەردەگرێت. بەڵام ئەم ڕیژەیە بەڕوونی لە دەستوورا دیاری نەکراوە.، بەڵکو ڵێکدانەوەکانی لەسەر بنەمای خەمڵاندنی ژمارەی دانیشتوانی ئەو کاتەدا. لە پراکتیکدا پشکی ورد بووەتە سەرچاوەی مشتومڕ، هەڵچوون و دانوستاندن لە ماوەی ساڵانی ڕابردوو. تا ساڵی ٢٠١٨ پشکی حکومەتی هەرێم بۆ نزیکەی ٪١٢,٦٧ کەمبووەوە بەهۆی ناکۆکی لەسەر ژمێرکاری دانیشتوان و دابەشکردنی داهات.   ئەمە دەربارەی ڕاستییەکانە. حکومەتی هەرێم بەردەوام ڕووبەڕووی حکومەتی فیدراڵی دەبێتەوە لە بەغدا. بۆ نموونە، لە ساڵی ٢٠١٤ حکومەتی هەرێم ڕێککەوتنێکی ستراتیژی وزەی لەگەڵ تورکیا کۆتایی پێهێنا و دەستیکرد بە هەناردەکردنی نەوت و گازی خۆی لە ڕێگای بۆری عێراق-تورکیا کە ئەمە دژی ڕێساکانی دەستوور بوو.  لە مانگی ئازاری ساڵی ٢٠٢٣ دادگای ناوبژیوانی پاریس بڕیاری لە بەرژەوەندی بەغدا دەکرد و بۆی دەرکەوت کە ئەنقەرە مەرجەکانی رێکەوتنی بۆری ساڵی ١٩٧٣ی پێشێل کردووە. 

بارودۆخی ئەمنی هەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان سەرنجی زۆرێک لە عێراقییەکانی ڕاکێشا بۆ ئەوەی ڕوو لە کوردستان بکەن.  هەروەها ناوچەکە بووە پەناگەیەک بۆ خەڵکی ئاوارە ناوخۆییەکان و کەمینە لاوازەکانی پارچەکانی دیکەی وڵات، بە تایبەت لە کاتی ململانێی تائیفی (٢٠٠٧-٢٠٠٨) و دواتر لە سەردەمی دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام (ISIL)  (داعش) و داگیرکردنی پارێزگای موسڵ.   هێزەکانی پێشمەرگە، هێزی ئاسایشی شەرعی حکومەتی هەرێمی کوردستان بوون.  ئەوان ڕۆڵێکی بەرچاویان لە شەڕی هاوبەشی موسڵ (٢٠١٦-٢٠١٧) بۆ وەرگرتنەوەی شاری موسڵ لە دەستی داعش، هەبوو. 

لە ساڵی ٢٠١٤دا، کاتێک داعش دەستی بەسەر زۆربەی پارێزگای موسڵدا گرت، بە کەرکوک و کێڵگە نەوتییەکانیشەوە، پێشمەرگە دەستی بەسەر شاری کەرکوک و ناوچەکانی دیکەی باکووردا گرت.  ئەم ناوچانەی کە لە دەستی داعش وەرگیراونەتەوە، بەشێکن لەو خاکە جێناکۆکانەی کە حکومەتی عێراق وەک بەشێک لە هەرێمی سەربەخۆی کوردستان دانیان پێدا نانێت.  بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕێکخراوی لێبوردنی نێودەوڵەتی کە لە کانوونی دووەمی ساڵی ٢٠١٦ بڵاوکرایەوە، هێزەکانی پێشمەرگە و میلیشیا کوردییەکان هەڵمەتێکیان ئەنجامدا بۆ ئاوارەکردنی زۆرەملێی پێکهاتە عەرەبییەکان لەو ناوچانەی کە لە دەستی داعشیان وەرگرتبووەوە.  ڕاپۆرتەکە بەڵگەی ئاوارەبوونی زۆرەملێ و وێرانکردنی ماڵ و حاڵی بەرفراوان لە گوند و شارۆچکەکانی پارێزگاکانی نەینەوا، کەرکوک و دیالە ئاشکرا دەکات.  جگە لەوەی کە حکومەتی هەرێم لە مێژبوو ئەو ناوچانەی بە مافی خۆیان دەزانی، ئەم ناوچانە کەوتبوونە ژێر کاریگەری هەڵمەتی تەعریبکردنی پارتی بەعس (١٩٧٠-١٩٩٠) کە بە زۆر کورد و کەمینەکانی دیکەیان ئاوارە کرد و عەرەبی لەو ناوچانە نیشتەجێ کرد.  لە ساڵی ٢٠١٧هێزە ئەمنییەکانی عێراق ٪٢٠ی ناوچە 'جێناکۆکەکان'یان کۆنترۆڵکردەوە. 

ئەم شەڕە لە دەوری ناوچە جێناکۆکەکان دوای ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی کوردستانی عێراق لە ساڵی ٢٠١٧دا هات.   بەپێچەوانەی ڕاگەیاندنی حکومەتی فیدراڵی عێراق، ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە ٢٥ی ئەیلولی ٢٠١٧ ئەنجامدرا.  ئەنجامەکان دەریانخست کە نزیکەی ٩٣٪ی دانیشتوانی هەرێمی کوردستان لە بری ئۆتۆنۆمی سەربەخۆییان دەوێت. هەرچەندە حکومەتی هەرێم ڕیفراندۆمەکەی بە ناچاری ڕاگەیاند، بەڵام یاسایی بوونی ڕیفراندۆمەکە لەلایەن حکومەتی فیدراڵی عێراقەوە ڕەتکرایەوە. دوابەدوای شکستی ڕیفراندۆم، مەسعود بارزانی دەستی لە پۆستی سەرۆکی هەرێم کێشایەوە. 

جگە لە پەیوەندییە دژوارەکانی نێوان بەغدا و هەولێر، ئاسایش و سەقامگیری ڕێژەیی هەرێمی ئۆتۆنۆمی کوردستان وای لێکردووە ئاستی گەشەپێدانی بەرزتر لە چاو پارێزگاکانی دیکەی عێراق بەدەستبهێنێت.  ئەمەش گەشەسەندنی کۆمەڵایەتی، کولتووری، پەروەردەیی و ئابووریی لەخۆگرتبوو و وایکرد زیاتر سەرنجڕاکێش بێت بۆ ڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی.  هەروەها ناوچەکە بۆ گەشتیاری جێگای سەرنجە، لە شوێنە مێژووییەکانی وەک قەڵای هەولێر تا دەگاتە ناوچە شاخاوییەکانی وەک ئامێدی.  زمانی کوردی شێوەزاری جیاواز هەیە. حکومەتی هەرێم هەم کرمانجی (لە عێراق بە بەهدینی/بادینی ناسراوە) کە زاراوەی باکوورە و هەم سۆرانی کە لە هەولێر و سلێمانی قسەی پێدەکرێت، دانی پێیان نا. هەردوو شێوەزارەکە، هەروەها زمانی عەرەبی، لە قوتابخانە دەخوێندرێن. سۆرانی ئەو زاراوەیە کە گەشەسەندووترین نەریتی ئەدەبی هەیە. 

هذا المحتوى مرخص بموجب رخصة المشاع الإبداعي  CC BY-NC 4.0.