چوارچێوەی دەستووری عیڕاق: داڕشتنی ئایندەیەکی دیموکراسی

دەستووری عیڕاق وەک بەڵگەنامەیەکی یاسایی بنەڕەتی کاردەکات کە بناغەکانی حوکمڕانی دادەمەزرێنێت و چوارچێوەی سیستەمی سیاسی میللەت دادەڕێژێت. ئامانجی ئەوەیە چوارچێوەیەک بۆ کۆمەڵگایەکی دیموکراسی و فرەییخواز دابین بکات، کە ماف و ئازادیەکان بۆ هەموو عیڕاقییەکان دەستەبەربکات. لە یەکەم ماددەی دەستووری نوێی عیڕاقدا، کە لە لایەن عیڕاقییەکانەوە لە ڕیفراندۆمێکی گشتیدا لە تشرینی یەکەمی 2005 بە زۆرینەی دەنگ کە زیاتر لە 78%ی دەنگەکان بوو، پەسەند کرا. ئاماژە بەوە دەکات کە کۆماری عیڕاق دەوڵەتێکی سەربەخۆی سەروەرە و خاوەنی سیستەمێکی حوکمڕانی کۆماری، پەرلەمانی، دیموکراتی و فیدراڵییە. هاوکات لە مادەی 45ی بەشی سێیەمی دەستووردا، هاتووە کە دەسەڵاتی فیدراڵی لە دەسەڵاتی یاسادانان، جێبەجێکردن و دادوەری پێکهاتووە، هەریەکەیان دەسەڵاتی دادوەری و ئەرکەکانی کە دامەزراون لەسەر بنەمای جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان جێبەجێ دەکەن.

تێڕوانینێکی گشتی بۆ بڕگە و ماددە سەرەکییەکانی دەستوور

دەستووری عیڕاق بەڵگەنامەیەکی گشتگیرە کە لایەنە جۆراوجۆرەکانی حوکمڕانی و مافەکان لەخۆدەگرێت. دابەشکراوە

بەسەر چەند بەشێکی سەرەکیدا، بە ووردی چوارچێوەی کۆمەڵگایەکی دیموکراسی و فرەییخواز دەخاتە ڕوو. دیباجەی دەستوور تێڕوانینی بنچینەیی بۆ عیڕاق دادەنێت و جەخت لەسەر دیموکراسی، فیدراڵیزم و فرەیی دەکاتەوە وەک بەردی بناغەی دەستوور. ئەم بەشە تۆن و ئارەزووی سەرتاسەریی بۆ میللەت دادەنێت کە خەبات دەکات بۆ کۆمەڵگایەکی یەکگرتوو و گشتگیر.

بڕگەی بنەما بنەڕەتییەکان بریتییە لە بەها سەرەکییەکانی دیموکراسی، کە ئەوانیش مافەکانی مرۆڤ و سەروەری یاسان. ئەم بنەمایانە وەک چراێکی ڕێ نیشاندەر کاردەکەن، میللەت بەرەو ڕێگای یەکسانی، دادپەروەری و بەرپرسیارییەتی ئاراستە دەکەن. دەستەبەرکردنی پاراستنی ئازادییەکانی تاک، بەشی ماف و ئازادییە بنەڕەتییەکان، مسۆگەرکردنی ئازادییە جەوهەرییەکانی وەک ڕادەربڕین، کۆبوونەوە و ئایین دەکات. ئەم مافانە بەردی بناغەی کۆمەڵگایەکی ئازاد و کراوە پێکدەهێنن، ژینگەیەک پەروەردە دەکەن کە هاوڵاتیان دەتوانن تێیدا گەشە بکەن و خۆیان دەرببڕن بەبێ ترس لە سەرکوتکردن.

بنەمای سەرەکیی دەستوور بریتییە لە جیاکردنەوەی دەسەڵاتەکان، کە دەسەڵات لە نێوان دەسەڵاتەکانی جێبەجێکردن، یاسادانان و دادوەریدا دابەش دەکات. ئەم دابەشکردنی دەسەڵاتە پارێزگاری دژی ستەمکاری دەکات و لێپرسینەوە لەناو حکومەتدا دەستەبەر دەکات.

لە هەمان کاتدا دەستوور ڕێگە بە نەرمی و گونجاندن دەدات لە ڕێگەی پرۆسەی هەموارکردنەوە کە لە ماددەی  142دا هاتووە. ئەم میکانیزمە وا دەکات میللەت لە بەرامبەر گۆڕانی هەلومەرج و پێداویستییە کۆمەڵایەتییەکان گەشە بکات، دڵنیایی دەدات لەوەی دەستوور وەک بەڵگەنامەیەکی زیندوو دەمێنێتەوە کە ڕەنگدانەوەی خواستی خەڵکە.

ململانێ و ناکۆکییەکان

بە پێچەوانەی سیستەمە پەرلەمانییانەکان کە دەسەڵاتی جێبەجێکردن دەدرێت بە سەرۆکوەزیران و لێپرسینەوە لە دەسەڵاتی یاسادانان دەکات، لە سیستەمەکانی سەرۆکایەتیدا وەک ئەو سیستەمەی کە لە لایەن 62.4%ی وەڵامدەرانی عیڕاقی پەسەند کراوە بەپێی ڕاپرسییەکی ساڵی 2022ی پەیمانگای نێودەوڵەتی بۆ دیموکراسی و هاوکاری هەڵبژاردن، دەسەڵاتی جێبەجێکردن لە سەرۆکێکی ڕاستەوخۆی هەڵبژێردراودا چڕبووەتەوە کە هەم وەک سەرۆکی دەوڵەت و هەم وەک سەرۆکی حکومەت کاردەکات، بە ئەگەرێکی زۆرەوەش هێڵەکانی لێپرسینەوە بە شێوەیەکی ڕوونتر دابین دەکات.

جێبەجێکردنی دەستووری ئێستای عیڕاق ڕووبەڕووی چەندین ئاستەنگ بووەتەوە. یەکێک لە بەربەستە سەرەتاییەکان دابەشبوونی تائیفی و نەژادییە لەناو وڵاتدا کە زۆرجار بووەتە ڕێگر لە بنیادنانی کۆدەنگی و حوکمڕانییەکی کاریگەر. سەرەڕای ئەوەش، نیگەرانییە ئەمنییەکان، ناسەقامگیری سیاسی و کاریگەرییە دەرەکییەکان بەربەستی بەرچاویان لە بەردەم بەدیهێنانی تەواوی بڕگەکانی دەستووردا دروستکردووە.

هەروەها هەندێک یاسای دەستووری ڕووبەڕووی مشتومڕ و لێکدانەوە بوونەتەوە. بۆ نموونە، هاوسەنگی دەسەڵات لە نێوان حکومەتی ناوەندی و هەرێمەکاندا پرسێکی ناکۆک بووە، بە تایبەتی دەربارەی دابەشکردنی دەسەڵات و سەرچاوەکان. هەروەها ڕۆڵی ئیسلام له یاسای عیڕاقی و مافی کەمینه ئایینی و نەتەوەییەکان بوونەتە هۆی مشتومڕ و ڕەنگدانەوەی ئاڵۆزییەکانی کۆمەڵگای هەمەچەشنی عیڕاق. بەپێی ئەوەی ژمارەیەک لە بەشداربووان لە نووسینی دەستووری عیڕاقدا ئاماژەیان پێکردووە، ئامانجی داڕشتنی دەستووری عیڕاق لە ساڵی 2005 بە پلەی یەکەم ڕێگریکردن بووە لە گەڕانەوەی ڕژێمێکی تۆتالیتاری یان دەسەڵاتێکی تاکەکەسی، بە دامەزراندنی حوکمڕانییەکی دیموکراسی.

ژنان و کەمینەکان لە دەستووری عیڕاقدا

دەستووری عیڕاقی ساڵی 2005، مافە بنەڕەتییەکانی هاووڵاتیانی عێراقی بە دڵنیا بوون لە دەستەبەرکردنی یەکسانی و مامەڵەی دادپەروەرانە لەبەردەم یاسادا (ماددەی 14)، ڕێکارە دادوەرییە دادپەروەرەکان (ماددەی6   ((19)و بەشداریکردنی کارا لە کاروباری گشتیدا (مادەی 20) چەسپاندووە. هەروەها ئاسایشی کۆمەڵایەتی و تەندروستی مسۆگەر دەکات، باس لە پێداویستییەکانی ژیانێکی شکۆمەندانە دەکات، لەوانەش نیشتەجێبوون (ماددەی30 ) و چاودێری تەندروستی (ماددەکانی 31و 32). لە سەردەمی حوکمەتەکانی پێشووی عیڕاقەوە، عیڕاق لە 28ی حوزەیرانی 1986 لە ڕێگەی یاسای ژمارە 66ی ساڵی 1986 پەیوەستبوونی بە ڕێککەوتننامەی نەهێشتنی هەموو جۆرە جیاکارییەک لە دژی ژنان پەسەند کرد. هەروەها، دەستووری ساڵی 2005 بڕگەی(4)  ماددەی (49) سەبارەت بە نوێنەرایەتیکردنی ژنان وبە مەرجکردنی کۆتا. بەڵام دەبێت ئەم بڕگەیە بخرێتە ناو یاسای هەڵبژاردنی ئەنجومەنی نوێنەرانەوە بۆدڵنیابوون لەوەی بە لایەنی کەم لەسەدا 25ی ژنان لە نێوان ئەندامەکانیدا نوێنەرایەتی بکەن، وەک ئەوەی لە 5ی کانوونی دووەمی 2009 لەلایەن ئەنجومەنی نوێنەرانەوە هەموارکرایەوە و پشتڕاستکرایەوە.

لەو ماوەیەدا، لە 22ی تەمموزی 2008، بەشی خۆشگوزەرانی ژنان لە ئەنجومەنی وەزیران پێکهێنرا، کە لە کانوونی دووەمی ساڵی 2009 دەست بە کار بوو، ئەم بەشە پەیوەندی بە کاروباری بێوەژن، جیابووەوە، ژنانی سەڵت و ژنی بێسەروشوێن هەبوو لەگەڵ تۆڕێکی پاراستنی کۆمەڵایەتی کە مووچە بۆ ژنانی بێ بژێوی و کەمئەندام و ژنانی بێکار دابین دەکات. هەروەها گرنگی بە لایەنە پەروەردەیی و ڕاهێنانەکانەوە دەدات کە ئامانجیان بنیادنانی تواناکانی ژنان و بەهێزکردنیانە. لە لایەکی دیکەوە، هەوڵدەدات هەلی کار بدۆزێتەوە کە گونجاو بێت لەگەڵ توانا ئەکادیمی و پیشەییەکانی ژنان و بەدەستهێنانی ڕێژەیەک لە دامەزراندن لە وەزارەتەکانی دەوڵەت، ڕێژەیەک لە یەکەکانی نیشتەجێبوون و ڕێژەیەک لە قەرزی بچووک.

سەبارەت بە کەمینەکان لە عیڕاق، لە مادەی 116ی دەستووری عیڕاقدا دیاریکراوە کە "سیستەمی فیدراڵی لە کۆماری عیڕاقدا لە پایتەخت، هەرێمەکان، پارێزگاری ناوەندی و ئیدارە ناوخۆییەکان پێکدێت". مادەکانی 117 تا 124 بڕگەکانی تایبەت بە هەرێمەکان و پارێزگاکان و پایتەخت دەخاتە ڕوو. لە ژێر ناوی "بەڕێوەبردنی ناوخۆیی"، مادەی 125 جەخت لەوە دەکاتەوە: "ئەم دەستوورە مافە ئیداری و سیاسی و کولتووری و پەروەردەییەکانی نەتەوە جیاوازەکان، لەوانەش تورکمان، کلدان، ئاشووری و هەموو پێکهاتەکانی دیکە، کە بە یاسا ڕێکدەخرێن، مسۆگەر دەکات".

لە ئەنجامدا دەڵێین دەستووری عیڕاق هەنگاوێکی گرنگە بەرەو گەیشتن بە ئایندەیەکی دیموکراسی و سەرەڕای ئەو ئاستەنگانەی کە هەن، بەردەوامبوونی جێبەجێکردنی بۆ پەرەپێدانی گشتگیری و پاراستنی مافەکانی هەموو عیڕاقییەکان گرنگ دەبێت.